Aurora i inne dzieła
Dwanaście lat po wizji, którą miał w 1600 roku, Böhme rozpoczął pracę nad swoją pierwszą książką Aurora, czyli Jutrzenka o poranku (niem. Die Morgenroete im Aufgang). Ostatecznie jeden z przyjaciół autora nadał książce tytuł Aurora; Böhme jednak pisał ją wyłącznie na własny użytek. Nigdy jej nie ukończył. Aurora znalazła się w posiadaniu Karla von Endera, arystokraty, który powielił książkę i zaczął ją rozprowadzać. W dziele Aurora Böhme wprowadza pojęcie dialektyczne j jedności zwalczających się przeciwieństw jako zasadę natury świata i Boga; podobnie jak światło nie może przejawić się bez ciemności tak i Bóg, według Böhmego, nie może istnieć bez posiadania w swej istocie przeciwieństwa dobra. Jeden z egzemplarzy Aurory trafił w ręce Gregoriusa Richtera, pastora z Görlitz, który uznał ją za herezję i zagroził Böhmemu banicją, jeżeli ten nie zaprzestanie pisania. W rezultacie przez kilka następnych lat Böhme nie stworzył żadnego nowego dzieła; za namową przyjaciół, którzy przeczytali Aurorę, Jakob powrócił do pisania w 1618 roku. Ukończenie drugiej książki zajęło mu dwa lata. Zapoczątkowało to powstanie wielu innych traktatów, które kopiowano ręcznie i rozpowszechniano wśród przyjaciół autora. W 1622 roku Böhme napisał kilka krótkich utworów, które zostały w późniejszym czasie zamieszczone w jego pierwszej książce wydanej 1 stycznia 1624 roku pod nazwą Droga do Chrystusa (niem. Der Weg zu Christo).
Publikacja tej książki wywołała kolejny skandal. W związku ze skargami ze strony duchowieństwa 26 marca 1624 roku Böhmego wezwano przed oblicze Rady Miejskiej. Sprawozdanie ze spotkania brzmiało następująco:
„Jakub Böhme, szewc i zaciekły entuzjasta, oświadcza, że jest autorem książki Do Życia Wiecznego, ale zaznacza, że nie ma nic wspólnego z jej wydaniem. Osobą za to odpowiedzialną jest Sigismund von Schweinitz, arystokrata. Rada zażądała od niego opuszczenia miasta; w przeciwnym razie Książę Elekt zostanie powiadomiony o zaistniałej sytuacji. Zaraz potem Böhme zobowiązał się do niezwłocznego wyjazdu z miasta”.
„Muszę Panu powiedzieć, drogi Panie, że w dniu wczorajszym diabeł faryzejski zerwał się ze smyczy, przeklął mnie i moją książeczkę, a następnie wrzucił ją w płomienie. On to oskarżył mnie o straszne rzeczy; o to, że gardzę Kościołem i Sakramentami, że codziennie jestem pijany od nadmiaru brandy, wina i piwa; wszystko to rzecz jasna jest nieprawdą; to on sam jest pijakiem”.– Jakub Böhme o Gregoriusie Richterze dnia 2 kwietnia 1624 roku. 8 lub 9 maja 1624 roku Böhme wyjechał do Drezna na dwa miesiące. Przez ten czas mieszkał u pewnego lekarza sądowego. Jakob został zaakceptowany przez drezdeńską arystokrację i środowisko duchowne. Tamtejsi klerycy i profesorowie docenili talent Böhmego. To właśnie oni podczas przesłuchania mającego miejsce w maju 1624 roku zachęcili go do tego, aby pojechał do swojej rodziny do Görlitz. W czasie, gdy Böhme był z dala od domu, jego rodzina musiała się zmierzyć z piekłem wojny trzydziestoletniej. Po powrocie do domu Böhme przyjął zaproszenie od Herr von Schweinitza, który zaproponował mu przyjazd do swojej posiadłości na wsi. W czasie pobytu poza miastem Böhme rozpoczął pracę nad swoją ostatnią książką, 177 pytań teozoficznych. Niestety, Jakob zapadł na nieuleczalną chorobę (o podłożu jelitowym), z powodu której 7 listopada zmuszony był powrócić do domu. Gregorius Richter, adwersarz Böhmego z Görlitz /Zgorzelca, zmarł w sierpniu 1624 roku. Mimo tego, w tym czasie Böhme był daleko, duchowny wciąż miał się na baczności. Gdy pisarz chciał przyjąć Najświętszy Sakrament, musiał wcześniej odpowiedzieć na długą listę pytań.
W tak krótkim czasie Böhme napisał niezliczoną ilość dzieł, w tym utwory będące jego chlubą – O znaczeniu rzeczy i Wielkie Misterium. Pisarz ten dał również początek nurtowi,który rozpowszechnił się w całej Europie. Jego zwolennicy znani byli jako Behmeniści.
Główny pastor Görlitz Gregorius Richter – syn czołowego antagonisty Böhmego – stworzył zbiór wybranych dzieł autora, które w 1682 roku dzięki pomocy Coenraada van Beuningena zostały wydane w Amsterdamie. Pełny zbiór wszystkich dzieł Jakoba Böhmego doczekał się pierwszej publikacji dopiero w 1730 roku.
Teologia
Głównym tematem dzieł Böhmego była natura grzechu, zła i odkupienia. Böhme głosił, że ludzkość wyrzekła sie łaski bożej na rzecz grzechu i cierpienia oraz że siły zła, do których zaliczają się także anioły, zbuntowały się przeciwko Bogu, a celem Boga było przywrócenie świata w stan łaski. Böhme odmiennie interpretuje filary teologii protestanckiej- sola fide (tylko wiara) i sola gratia (tylko łaska), na co wskazuje fragment jednego z dzieł Böhmego Der Weg zu Christo (Droga do Chrystusa).
Inny aspekt w którym Böhme może odstępować od przyjętej teologii (chociaż była to kwestia nierozstrzygnięta z powodu jego niejasnego i proroczego stylu) można znaleźć w jego opisie Upadku jako stanu nieodłącznego od ewolucji Wszechświata. Trudności w jego teologii przysparza fakt, iż posiadał on mistyczne wizje, które wielokrotnie interpretował i formułował na nowo. Według F. von Ingena Böhme wierzył, że w celu zbliżenia się do Boga człowiek musi najpierw przejść przez piekło. Bóg istnieje poza czasem i przestrzenią, odradza się przez wieczność, tak więc Böhme powtórnie przedstawia Trójcę jako realnie istniejącą, lecz zgodną z interpretacją przedstawioną w jego powieści. Bóg Ojciec jest ogniem, który dał życie swojemu synowi, zwanemu przez Böhmego światłem. Duch Święty jest żyjącym prawem lub życiem bożym. Jednakże oczywiste jest, iż Böhme nigdy nie twierdził, że Bóg postrzega zło jako coś pożądanego, niezbędnego, lub też część woli bożej, dzięki której zapanuje dobro. W jego Threefold Life (Opisie troistego życia człowieka) pada stwierdzenie, że „zgodnie z porządkiem natury ze złej rzeczy nie może narodzić się rzecz dobra , lecz zła rzecz może wytworzyć następną”. Böhme nie wierzy w istnienie boskiego zwierzchnictwa lub metafizyczną wrodzoną potrzebę zła i jej wpływ na kolej rzeczy. Dr John Pordage, interpretator Böhmego, napisał, że: „Jacob Behme [sic] od zawsze przypisuje zło odwiecznej naturze,rozważa je przez pryzmat upadku człowieka zainicjowanego upadkiem Lucyfera…”. Zło postrzegane jest jako „nieporządek, bunt, wypaczenie w dążeniu do uczynienia ducha sługą natury”, będące wypaczeniem początkowego porządku bożego.
Kosmologia
W jednej z interpretacji kosmologii stworzonej przez Böhmego odejście ludzkości od Boga było nieuniknione, a pierwotne wspólnoty musiały poddać się zróżnicowaniu, pragnieniu i konfliktowi – zupełnie jak w buncie Szatana, rozdzieleniu Adama i Ewy i nabywaniu przez nich wiedzy na temat dobra i zła – w celu stworzenia ewolucji nowego stanu harmonii odkupienia, który byłby doskonalszy od pierwotnego stanu niewinności, co z kolei pozwoliłoby Bogu na osiągnięcie nowej samoświadomości poprzez wzajemne interakcje z aktem tworzenia będącego zarówno jego częścią, jak i czymś zupełnie odrębnym. Wolna wola stała się największym darem, jaki ludzkość otrzymała od Boga. To dzięki niej możemy szukać łaski bożej będącej przemyślanym wyborem, pozostając jednocześnie zwykłymi ludźmi.
Böhme nie postrzegał wcielenia Chrystusa jako składania ofiary w celu odkupienia ludzkiego grzechu, ale jako ofiarę miłości względem ludzkości, ukazującą bożą wolę do przyjęcia na siebie cierpienia będącego nieodłączną częścią aktu tworzenia. Wierzył również, że wcielenie Chrystusa niosła ze sobą przesłanie mówiące o tym, że nowy stan harmonii jest prawdopodobny. To stwierdzenie nieco różniło się od luterańskich nauk, a nacisk Böhmego na wiarę i samoświadomość był jeszcze bardziej kontrowersyjny niż całkowite stosowanie się do dogmatu lub świętej księgi.
Poglądy maryjne
Böhme wierzył, że Syn Boży stał się człowiekiem poprzez Maryję Dziewicę. Böhme zajmuje się raczej ludzką naturą Maryi niż zagadnieniami dogmatycznymi. Jak wszystkie inne kobiety była ona człowiekiem, a tym samym nie była wolna od grzechu. Dopiero kiedy przepełniony łaską Bóg wybrał ją na matkę swego syna, została ona uznana za wolną od grzechu. Maryja nie poruszyła Słowa, to Słowo poruszyło Maryję. To właśnie dlatego Böhme tłumaczy, że cała jej łaska pochodzi od Boga. Maryja jest „błogosławiona między niewiastami” nie z powodu swoich kwalifikacji, ale z powodu swojej pokory. Maryja jest narzędziem Boga, przykładem na to, co Bóg potrafi uczynić: Po wieki nie zostanie zapomniane, że Bóg stał się w niej człowiekiem.
Böhme – w przeciwieństwie do Lutra – nie wierzy, że Maryja była Wieczną Dziewicą. Jej dziewictwo po urodzeniu Chrystusa jest zdaniem Böhmego nierealistyczne. Prawdziwym zbawieniem jest Chrystus, nie Maryja. Znaczenie Maryi, która jest takim człowiekiem jak każdy z nas jest takie, że urodziła Chrystusa jako istotę ludzka. Według Böhme, jeżeli Maryja nie byłaby człowiekiem, Chrystus byłby nam obcy, nie byłby bratem. Chrystus musi dojrzeć w nas tak samo, jak to uczynił w Maryi. Została ona błogosławiona poprzez zaakceptowanie Chrystusa. W odrodzonym chrześcijaninie – tak jak w Maryi – wszystko co doczesne ulatnia się. Tylko to, co pochodzi z niebios pozostaje wieczne. Charakterystyczny dla Böhmego język teologiczny, obejmujący ogień, światło i ducha, przenika do jego teologii i poglądów maryjnych, nie odrywając przy tym uwagi od faktu, że jego punktem wyjścia jest luteranizm, z jednym tylko wyjątkiem – dziewictwem Maryi, gdzie jego punkt widzenia jest bardziej doczesny.
Wpływy
Pomimo tego, że w swoich dziełach Böhme kierował się zarówno poglądami twórców neoplatońskich, jak i alchemicznych, takich jak Paracelsus, pozostał on wierny tradycji chrześcijańskiej. To właśnie myśl Böhmego wywarła wpływ na powstanie ruchów religijnych o podłożu mistycznym i alternatywnych wspólnot separatystycznych, tj. kwakrzy wspólnota Engelsbrüder (Gichtelianie) oraz wolnomularstwa, teozofii i antropozofii XIX i XX wieku. Uczeń, a zarazem mentor Böhmego, legnicki lekarz Balthazar Walther, który podróżował do Ziemi Świętej w poszukiwaniu magicznej, kabalistycznej i alchemicznej mądrości przyczynił się do wdrożenia kabalistycznych idei do myśli Böhmego. Twórczość Jakoba była także inspiracją dla wyznawców niemieckiej filozofii romantycznej, w szczególności dla chellinga. Z kolei w swoim traktacie Kosmiczna Świadomość (1901), Richard Bucke zwraca uwagę na głębię jego duchowego oświecenia, które to ukazało Böhmemu ostateczną tożsamość lub też jedność pomiędzy ludźmi a Bogiem. Böhme wywarł także duży wpływ na Williama Blake’a, angielskiego poetę romantycznego, artystę oraz mistyka.
Reakcja
XVII wiek obfitował nie tylko w takie wydarzenia jak rewolucja naukowa, ale był także czasem rewolucji mistycznej w katolicyzmie, protestantyzmie i judaizmie. Böhme oraz niektórzy średniowieczni mistycy byli prekursorami rewolucji protestanckiej. Po publikacji swoich książek w Anglii, Holandii i Niemczech, Böhme stał się ważną osobistością w środowisku intelektualistów w protestanckiej Europie
lat 40. i 50. XVII wieku. Był on szczególnie ceniony przez milenarystów, neoplatończyków z Cambridge oraz studentów holenderskich. Jednakże Henry More krytycznie odnosił się do osoby Böhmego twierdząc, że nie jest on prorokiem i nie posiada żadnego szczególnego daru umożliwiającego zrozumienie kwestii metafizycznych. W XVII wieku Böhme był znany w Holandii, Anglii, Francji, Rosji i Ameryce. W XVIII wieku zaczął powoli odchodzić w niepamięć, ale wrócił do łask dzięki zainteresowaniu ze strony niemieckich romantyków, którzy uważali go za prekursora tego ruchu. Poeci, tacy jak Tieck, Novalis i William Blake czerpali inspirację z dzieł Böhmego. Pisarz ten cieszył się również poważaniem wśród niemieckich filozofów: Baadera, Schellinga oraz Schopenhauera. Hegel posunął się do stwierdzenia, że Böhme był„pierwszym niemieckim filozofem”.
Dzieła
- Aurora, czyli Jutrzenka o poranku (niedokończone) (1612); Euroopera, Görlitz 1998.\
- O trzech zasadach istoty boskiej (1618-1919)
- Opis troistego życia człowieka (1620)
- 40 pytań dotyczących duszy (1620)
- Traktat o wcieleniach: (1620)
I. O inkarnacji Jezusa Chrystusa
II. O męce, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa
III. O drzewie wiary - Sześć punktów teozoficznych (1620)
- Misterium Ziemskie i Niebieskie (1620); Instytut Wydawniczy „Rozekruis Pers”, Wieluń 2008
- O dniach ostatnich (1620)
- O znaczeniu rzeczy (1621)
- O czterech żywiołach (1621)
- O prawdziwej pokucie (1622)
- O prawdziwym pokoju (1622)
- O odrodzeniu (1622)
- O przeznaczeniu (1623)
- Krótkie compendium o pokucie (1623)
- Wielkie Misterium (1623)
- Tablice objawienia boskiego lub wystawienie troistego świata (1623)
- Ponadzmysłowe życie (1624)
- O boskim rozmyślaniu lub wizji (niedokończone) (1624)
- O Testamencie Chrystusa (1624)
I. Chrzest
II. Wieczerza - O iluminacji (1624)
- 177 pytań teozoficznych oraz 13 odpowiedzi (niedokończone) (1624)
- Streszczenie Wielkiego Misterium (1624)
- Wielki Tydzień lub modlitewnik (niedokończone) (1624)
- Tablice trzech zasad (1624)
- O dniu sądu ostatecznego (zgubione) (1624)
- Clavis (1624)
- 62 listy teozoficzne (1618-1624)
- Okólniki Teozoficzne, Euroopera, Zgorzelec 2005.
- Ponowne narodziny. Wyd. Brama, Poznań, 1993
- Zdania i uwagi z dzieł Jakuba Boehme, Anioła Szlązaka i Saint-Martina. (oprac. Adam Mickiewicz). Paryż, s.n., 2003
Wpływ JAKUBA BŐHME na Adama Mickiewicza
Adam Mickiewicz zetknął się z filozofią Jakuba Böhme po raz pierwszy podczas swego pobytu w Petersburgu w 1824 roku dzięki maryni z m o w i . Świadectwem zainteresowania się Mickiewicza myślą J. Böhmego są powstałe w latach 1833-1834 „Zadania i uwagi z dzieł Jakuba Böhmego, Anioła Ślązaka i Saint-Martina – poetyckie parafrazy maksym moralnych zaczerpniętych z utworów myślicieli mistycznych. W notatkach Mickiewicza znajduje się również fragment Aurory przepisany przez poetę w języku niemieckim. Do Böhmego powrócił Mickiewicz pod koniec 1853 roku dyktując Armandowi Lévy’emu po francusku uwagi, w których zaznajamia w ogólnych zarysach z nauką Böhmego.